یکسال پس از هجرت تاریخ‌ساز امام هشتم(ع) از مدینه به خراسان و پذیرش ولایتعهدی به اجبار مامون عباسی، خواهر بزرگوار ایشان، حضرت فاطمه معصومه(س) همراه با کاروانی از فرزندان و نوادگان امام موسی کاظم(ع) به سمت مرو حرکت کردند ولی در میانه راه، در شهر قم از دنیا رفتند. این هجرت، آثار و برکات زیادی برای شیعیان به ویژه شهر قم در پی داشت.به مناسبت ۲۳ ربیع الاول، سالروز ورود حضرت معصومه(س) به قم، برای بررسی اهداف و پیامدهای هجرت کریمه اهل بیت(ع) به ایران، با حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر قاسم خانجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم به گفتگو نشسته‌ایم. این استاد حوزه و دانشگاه پژوهش‌های زیادی را درباره تاریخ و سیره اهل بیت(ع) در کارنامه علمی خود دارد که از جمله آنها می‌توان به کتاب‌های«تاریخ تشیع، دوره ظهور امامان معصوم»، «تاریخ اسلام» و «دانشنامه سیره نبوی» اشاره کرد.

دلایل و اهداف هجرت حضرت فاطمه معصومه(س) از مدینه به ایران چه بود؟

‌برای بررسی دلایل هجرت حضرت معصومه(س) به ایران، باید حتما بحث را با احضار حضرت رضا(ع) از مدینه به مرو شروع کنیم؛ زیرا نمی‌توان هجرت این بانوی بزرگوار را جدا از هجرت اجباری امام هشتم(ع) به ایران دانست. مامون از اجبار حضرت رضا(ع) برای پذیرش ولایتعهدی دو هدف داشت؛ نخست اینکه از جایگاه برجسته معنوی امام در جامعه شیعه آنروز بکاهد و به گونه‌ای جلوه دهد که امام هم از خود ماست و ما با هم اختلاف نظری نداریم. در این صورت بسیاری از مشکلات مامون مثلا بحث قیام سادات هم حل می‌شد. دوم اینکه با ولایتعهدی امام هر کاری که مامون می‌کرد توجیه شرعی می‌یافت. امام که به خوبی از نیات مامون آگاهی داشتند و می‌دانستند چون تلقی همراهی با حکومت در اذهان ایجاد شده، مامون می‌تواند به سادگی ایشان را از سر راه بردارد و هیچ عکس‌العملی در جامعه شیعه آن روز نداشته باشد، تصمیم گرفتند برای باطل کردن اهداف پلید مامون، یک دنباله و ارتباط محکم و عمیق با خارج از محدوده خلافت مامون ایجاد کنند؛ بهترین اقدام در راستای این هدف حرکت خانواده حضرت الرضا(ع) و مهاجرت آنها و به نوعی رساندن پیام واقعی امام رضا(ع) و روشنگری و آگاه کردن مردم از این قضیه بود که  آمدن امام به مرو به میل خودشان نبوده و اگر هم اتفاقی بیفتد بدانید که برای این بوده که امام رضا یا حکومت مامون عباسی همراه نبودند.

برخی از منابع تعداد افراد کاروان حضرت معصومه را تا ۴۰۰ نفر ذکر کرده‌اند. همراهان آن حضرت چه کسانی بودند و این آمار تا چه حد مستند است؟

افراد اصلی این کاروان به جز حضرت معصومه(س) که محوریت کاروان را بر عهده داشتند تعدادی از پسران، دختران و نوادگان حضرت موسی بن جعفر(ع) بودند و نام برخی از آنها در منابع آمده است. تعداد این افراد را زمانی که از مدینه حرکت کردند در برخی منابع ۲۳ نفر ذکر کرده‌اند. برخی از منابع تعداد

آنها را تا ۴۰۰ نفر هم گفته‌اند. البته مسلم است که بیشتر این افراد از ابتدا همراه این گروه نبودند؛ یعنی احتمالا افراد دیگری از بنی هاشم هم در طول مسیر به کاروان ملحق شده‌اند.

همانطور که اشاره فرمودید در کاروان کریمه اهل بیت(س)، برادر و برادرزادگان آن حضرت هم حضور داشتند با توجه به جو آن عصر و دشواری‌های این سفر، در ظاهر هدایت این گروه باید به یکی از مردان گروه واگذار می‌شد اما چرا حضرت معصومه(س) محوریت کاروان را داشتند؟

محوریت حضرت معصومه(س) برای این کاروان چند دلیل مهم داشت: نخست اینکه حضرت معصومه(س) از نظر فکری، علمی و روحی نزدیک به حضرت رضا(ع) و دارای فضیلت بسیار بودند. در واقع حتی از پسران دیگر امام کاظم(ع) به امام هشتم(ع) نزدیکتر بودند. دوم اینکه چون ایشان دختر بودند شائبه قیام و حرکت نظامی برای هجرت ایشان وجود نداشت. شاید اگر یکی دیگر از پسران کاظم(ع) چنین اقدامی می‌کرد مامون با او به طور مستقیم برخورد می­کرد اما با این حرکت به آن شکل نمی‌توانست مقابله کند. ضمن اینکه با همین حرکت مسالمت‌آمیز یک دختر از ناحیه اهل بیت(ع) هم طبق برخی از نقل‌ها و منابع تاریخی برخورد کردند و علت رحلت ایشان در بین راه را دست کم به نوعی مسموم کردن نه تنها حضرت معصومه(س) و حتی اطرافیان ایشان را هم می‌دانند. حالا بحث حمله به کاروان هم مطرح است که الان روی آن تکیه نمی‌کنم. وقتی حضرت معصومه(س) به سمت مروحرکت کردند، هدف قم نبود بلکه مرو و خراسان بود، ولی وقتی به ساوه می‌رسند یا در اثر اقدام نظامی و مقابله با کاروان و یا در اثر مسمومیت که شهرت بیشتری دارد آن حضرت و برخی از همراهانشان مسموم می‌شوند. برخی از امامزاده‌هایی که مقبره‌شان در مسیر بعد از ساوه یعنی تفرش و آشتیان به سمت قم قرار دارد اهل همان کاروان هستند و همان زمان به شهادت رسیدند. خود حضرت معصومه(س) هم مسموم می‌شوند و بالاخره خود را به قم می‌رسانند و بنابر قول مشهور بعد از ۱۷ روز بیماری از دنیا می­روند و در قم به خاک سپرده می‌شوند.

احادیث بسیاری از ائمه اطهار(ع) درباره فضیلت زیارت بارگاه مطهر کریمه اهل بیت(ع) در قم نقل شده و حتی برخی از این روایات مربوط به پیش از ولادت آن حضرت است؛ آیا ممکن است یکی از دلایل هجرت آن حضرت به قم محقق کردن این روایات باشد؟

اگر به دنبال نیت خوانی و اثبات این باشیم که حتما حضرت معصومه(س) دنبال این جریان و هدف بودند از نظر سندی قابل اثبات نیست البته حتما در ذهنشان این مساله هم بوده و به خاطر همین پس از بیماری و مسمومیت از ساوه به قم می آیند و در روایات هست که از مردم می‌پرسند قم کجا هست و می‌گویند من را به قم ببرید. اما به لحاظ وجود یک نقل و گزارش تاریخی قابل اثبات نیست.

همانطور که فرمودید مهمترین دلیل هجرت حضرت معصومه(س) به ایران، ابلاغ پیام امام رضا(ع) و حقانیت اهل بیت(ع) به جامعه بود. این هدف تا چه اندازه با هجرت این بانوی بزرگوار محقق شد؟

حضرت معصومه(س) در طول سفر از هر فرصتی برای سخنرانی و پاسخ به سوالات مردم برای تبیین مسئله ولایت حضرت رضا(ع)، جایگاه امامت و بحث غدیر و مباحث دیگر استفاده می‌کردند. اگر هجرت کریمه اهل بیت(ع) به ایران نبود قطعا آثار شهادت حضرت رضا(ع) کمتر بود و پس از شهادت امام مردم از نیات مامون و حتی شهادت آن حضرت باخبر نمی‌شدند یعنی به نوعی حضرت معصومه(س) با هجرت خود جایگاه تشیع را در ایران استحکام بخشیده و جریان سازی کردند.

 شاید بتوان به نوعی رسالت حضرت معصومه(س) را در این زمینه تا حدی شبیه به رسالت حضرت زینب(س) بعد از واقعه عاشورا برای ابلاغ پیام امام حسین(ع) به جامعه آن روز دانست.

تقریبا همان کاری که حضرت زینب(س) درباره زنده نگه داشتن قیام ابی عبدالله(ع) انجام دادند حضرت معصومه(س) هم برای رساندن پیام هجرت امام رضا(ع) داشتند. یعنی ای مردم فکر نکنید امام برای ولایتعهدی آمده بلکه ایشان را به اجبار آورده‌اند. همچنین از جنبه اثرگذاری حرکت، همچان‌که اقدام حضرت زینب(س) باعث ماندگاری، برجستگی و فراموش نشدن قیام امام حسین(ع) شد هجرت حضرت معصومه(س) هم باعث برجستگی و ماندگاری هجرت امام رضا(ع) به ایران شد.

هجرت حضرت معصومه(س) و بارگاه مطهر آن حضرت در قم چه نقشی در گسترش و انتقال علوم و معارف تشیع و مرکزیت دینی این شهر داشته است؟

رحلت یا شهادت حضرت معصومه(س) و به خاک سپردن ایشان در قم پیامدها و آثار مهمی داشت: یکی آن که توجه بیشتر شیعیان و تمرکز آنان در این شهر سبب شد مرکزی علمی، فقهی به وجود آید و به ویژه در قرون بعد قم به یک مرکز علمی و فقهی شیعه تبدیل شود؛ دوم آن که روایات بسیاری اهمیت و فضیلت زیارت حضرت معصومه(س) در قم را بازگو کرده­اند؛ تا جایی که در روایتی امام رضا(ع) زیارت ایشان را مانند زیارت خودشان و سبب ورود به بهشت دانستند، از این رو سبب توجه بیشتر شیعیان برای زیارت ایشان در قم شد و قم به مرکزی معنوی مانند سایر حرم­های اهل بیت(ع) تبدیل شد و حتی آن را عُشّ آل محمد(ص) و حرم اهل بیت(ع) خواندند. به ویژه آن‌که تنها دختر امامزاده که برای او زیارت مأثور وارد شده یعنی از ناحیه امام معصوم برای ایشان زیارت­نامه وارد شده است حضرت معصومه(س) هستند. پیامد سوم آن‌که قم برای شیعیان مرکزیت سیاسی و اجتماعی نیز پیدا کرد و آغاز و هدایت برخی از نهضت­‌ها مانند نهضت امام خمینی(ره) از قم آغاز شد.

زهرا دلپذیر